LEKTION 3.13 – die Reflexivverben
Bu dərsimizdə alman dili qayıdış fellərin öyrənilməsinə başlayırıq. Alman dili qayıdış fellərini başa düşə bilmək üçün gəlin əvvəlcə azərbaycan dilində bunun nə olduğunu yadımıza salaq.
Daha əyani olmaq üçün bir felə müraciət edək. Məsələn yumaq felinə. Biz yumaq felini deyərkən nəyisə yumağı başa düşürük. İndi isə bu feli bir qədər başqa cür işlədək, yəni yumaq formasında deyil, yuyunmaq kimi işlədək. Bu zaman məhz hərəkəti edən şəxs hərəkəti öz üzərində edir. Yəni nəyisə yumağı deyil, məhz özünü yumaq kimi başa düşülür. Bu isə odeməkdir ki, hərəkət icraçının üz üzərinə “qayıdır” və “qayıdış fel” sözü də elə buradan yaranır.
“Qayıdış fel”in düzəlməsi ilə əlaqədar biz burada fonetik olaraq nələrin baş verdiyini görürük, yəni “qayıdış fel” necə düzəlir? Bu sualın cavabını birinci şəxsin təki, yəni “mən” üçün indiki zamanda izah etməyə çalışaq:
1. adi yumaq felinin kökünə yun əlavə edilir (təxminən əmr forması düzəlir), /yuyun/
2. bunun üzərinə indiki zaman şəkilçisi ur əlavə edilir, /yuyunur/
3. daha sonra isə şəxs şəkilçisi am artırılır, /yuyunuram/.
Beləliklə “qayıdış fel” hazır oldu.
İndi isə alman dilinin qayıdış felləri ilə tanış olaq. Alman dilində qayıdış əvəzliyi sich olaraq qəbul edilmişdir və alman dilində “das Reflexivpronomen” kimi anlaşılır.
Alman dilində “qayıdış fellər” sich qayıdış əvəzliyinin felin əvvəlinə ayrıca olaraq artırılması ilə düzəlir. Yəni, azərbaycan dilinin yumaq feli alman dilinə waschen kimi tərcümə edildiyini nəzərə alaraq onun “qayıdış formasını”, yəni yuyunmaq formasını düzəltmək üçün waschen felinin əvvəlinə ayrıca yazılmaqla sich qayıdış əvəzliyini artırmaq kifayətdir. Beləliklə,
sich + waschen = sich waschen
Biz alman dilində “qayıdış felin” düzəldilməsi ilə tanış olduq. Bu isə o deməkdir ki, harada qarşısında sich olan fel görsək, biləcəyik ki, bu qayıdış feldir.
Amma sich qayıdış əvəzliyi şəxslərə görə dəyişilə bilir, yəni təsrif edilir. Deməli, biz onu həmişə sich kimi deyil, başqa formada da görə bilərik. Onun başqa formalarını da tanıya bilmək və ya sich qayıdış əvəzlikli felləri özümüzün də şəxsə görə dəyişə bilməyimiz üçün mütləq sich qayıdış əvəzliyinin təsrifini nəzərdən keçirmək lazımdır.
| ich du er sie es wir ihr sie Sie |
wasche wäschst wäscht wäscht wäscht waschen wascht waschen waschen |
mich dich sich sich sich uns euch sich sich |
ich du er sie es wir ihr sie Sie |
wasche wäschst wäscht wäscht wäscht waschen wascht waschen waschen |
mir dir sich sich sich uns euch sich sich |
Fikir verirsinizsə sanki mən iki cədvəl vermişəm, yəni sich qayıdış əvəzliyi iki dəfə təsrif edilmişdir.
Birinci təsrif formasında 1-ci və 2-ci şəxsin təkində sich qayıdış əvəzliyi şəxs əvəzliklərinin Akkusativ halı ilə eynidir.
İkinci təsrif formasında isə 1-ci və 2-ci şəxsin təkində sich qayıdış əvəzliyi şəxs əvəzliklərinin Dativ halı ilə eynidir. Qalan bütün şəxslər üçün hər iki təsrif formasında sich qayıdış əvəzliyi müvafiq şəxslər üzrə eynidir.
O da maraqklı haldır ki, 3-cü şəxsin təkində, cəmində və hörmət mənasında sich qayıdış əvəzliyi ümumiyyətlə dəyişilmir.
Buradan bir sual yaranır ki, nə üçün birinci təsrif formasında 1-ci və 2-ci şəxsin təkində sich qayıdış əvəzliyi şəxs əvəzliklərinin Akkusativ halı ilə, amma ikinci təsrif formasında isə 1-ci və 2-ci şəxsin təkində sich qayıdış əvəzliyi şəxs əvəzliklərinin Dativ halı ilə eynidir.
Yəni nə zaman Akkusativ və nə zaman Dativ halla eyni olmalıdır. Gəlin fikrimizi bir qədər də anlaşıqlı edək və sualı təxminən belə qoyaq:
“Sich” qayıdış əvəzliyi nə vaxt Akkusativdə və nə vaxt Dativdə təsrif edilir?
Bu sualın cavabını isə mən Sizə nümunələrlə bacardığım qədər anlaşıqlı izah etməyə çalışacağam. Baxın əvəlcə mən Sizə azərbaycan dilində nümunə verirəm, yəni belə bir çox sadə cümlə:
1. Mən yuyunuram.
Alman dilində qarışılığı: Ich wasche mich.
Indi isə ikinci nümunə:
2. Mən əllərimi yuyuram.
Alman dilində qarışılığı: Ich wasche mir meine Hände.
Verilmiş iki nümunə cümlədən yəqin ki, Siz özünüz artıq nə isə başa düşdünüz.
Birinci cümlədə Ich wasche mich. – ümumiyyətlə yuyunmaqdan danışılır. Yəni konkret olaraq bədənin hansı hissəsinin yuyulması bəlli deyil.
İndi isə mən daha anlaşıqlı olsun deyə belə deyirəm: Bu cümlədə Akkusativ halda olan Objekt yoxdur, yəni Akkusativ Objekt yoxdur.
QAYDA: Cümlədə Akkusativ Obyekt yoxdursa, bu zaman sich qayıdış əvəzliyiAkkusativdə təsrif edilir.
İndi isə ikinci nümunə cümləyə fikir verin.
Ich wasche mir meine Hände.
Burada konkret olaraq bədənin nahsı hissəsinin yuyulması bəllidir. Yəni, cümlədə Akkusativ Obyekt var.
QAYDA: Cümlədə Akkusativ Obyekt varsa, bu zaman sich qayıdış əvəzliyi Dativdə təsrif edilir.
Alman dilində də azərbaycan dilində olduğu kimi kifayət qədər qayıdış fellər vardır. Mən Sizə daha tez-tez rast gəlinən qayıdış fellərin siyahısını verirəm. Amma unutmayın ki, bunlardan başqa da bir çox qayıdış fellər vardır:
Liste häufiger Reflexivverben
| 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. |
sich abarbeiten sich abjagen sich abquälen sich abriegelen sich absparen sich abspielen sich ändern sich anhören sich ansehen sich anziehen sich ärgern sich auf klären sich aufhalten sich aufhängen sich aufrichten sich auskleiden sich ausruhen sich ausziehen sich beeilen sich bewegen sich bewerben sich bewölken sich bezwingen sich drängen sich duschen sich entscheiden sich entschließen sich entschuldigen sich erhöhen sich erholen sich erinnern sich erkälten sich freuen sich fühlen sich gebieten sich gedulden sich gewöhnen sich grämen sich hüllen sich interessieren sich kämmen sich klar machen sich kümmern sich legen sich leisten sich machen sich mausern sich melden sich rasieren sich schämen sich schminken sich schneiden sich schulen sich schwächen sich sehen sich sehnen sich trauen sich treffen sich überwerfen sich überzeugen sich umblicken sich umdrehen sich umschauen sich umsehen sich umziehen sich unterhalten sich verabschieden sich vergleichen sich vergnügen sich verirren sich verlassen sich versammeln sich versichern sich verstecken sich versteigen sich verstellen sich versuchen sich versündigen sich versteifen sich vertiefen sich verwahren sich vorstellen sich waschen sich wenden |
yorulub əldən düşmək qaçıb əldən düşmək özünə zor etmək qapanmaq böğazından kəsmıək, özünə qıymamaq baş vermək dəyişilmək dbnləmək baxmaq, gözdən keçirmək ürəyinə salmaq acıqlanmaq aydınlaşmaq, açılmaq üstündə dayanmaq, əsəbiləşmək asılmaq qamətini düzəltmək/ayağa durmaq soyunmaq/qiyafəsini çəxarmaq dincəlmək soyunmaq tələsmək hərəkət etmək ərizə ilə müraciət etmək tutulmaq (göy üzü, sifət) özünü ələ almaq dürtülmək, soxulmaq duş qəbul etmək qərara gəlmək qəraraə gəlmək üzr istəmək artmaq, yüksəlmək dincəlmək xatırlamaq soyuqlamaq sevinmək özünü hiss etmək özünə hakim olmaq səbr etmək vərdiş etmək qəmlənmək/qəm çəkmək qizləmək/qınına çəkilmək maraqlanmaq daranmaq aydınlaşdırmaq qayğılanmaq uzanmaq özünə rəva görmək özünə etmək özəqidəsini dəyişmək özünü təqdim etmək/büruzə vermək qırxınmaq utanmaq üz-gözünü bəzəmək özünü yyaralamaq/kəsmək təhsil almaq zəifləmək özünü görmək/hiss etmək darıxmaq risk/cürət etmək qarşılaşmaq/görüşmək mübahisə etmək əmin olmaq ətrafa baxmaq/nəzər salmaq dönmək, boylanmaq baxmaq, arxaya baxmaq baxmaq, arxaya baxmaq örtülmək (buludlarla) söhbət etmək, danışmaq vidalaşmaq müqayisə etmət/eyniləşmək razılaşmaq,kifayətlənmək dolaşmaq, çaşmaq arxayın olmaq fikrini cəmləmək, özünü toparlamaq özünü sığortalamaq gizlənmək çox yuxarı qalxmaq, yolunu azmaq sözünün üstündə istinad etmək çalışmaq günahkar olmaq, özünü günaha batırmaq bərkimək, mətnləşmək dərinləşmək özünü müdafiə etmək özünü təqdim etmək / təsəvvür etmək yuyunmaq müraciət etmək |
Bütün bu fellərin təsrifi forması izah etdiyimiz qaydaya uyğun olaraq reallaşdırılır. Və beləliklə çox ümid edirəm ki, mən Sizə sich qayıdış fellər və onların təsrifi ilə əlaqədar nələrisə başa sala bildim.
MƏNBƏ: www.deutsch.az
