Xəbər, nitq hissələri

Xəbər cümlədə haqqında danişilanın hərəkətini, halını, əlamətini və s. bildirən baş üzvdür. O, nə edir? kimdir? nədir? haradadır? necədir? və s. suallarından birinə cavab olur.

Xəbər həm nitq hissələri ilə, həm də söz birləşmələri ilə ifadə olunur. Fellər daha çox təsriflənən fellərlə ifadə olunur. Məsələn, Mərhəmət xanım daha danışmadı. Onlar burada böyük bir bina  tikmişdilər. Pəhləvan ayağa qalxdı. Xəbərlər quruluşuna görə  sadə və mürəkkəb olur. Sadə xəbərlər nitq hissələri ilə ifadə olunur, mürəkkəbxəbərlər isə söz birləşmələri və mürəkkəb adlara  ifadə olunur. 

Xəbər mübtədadan asılı olur, şəxsə və kəmiyyətə görə onunla uzlaşır, Lakin III şəxsin cəmində xəbər  mübtəda ilə kəmiyyətcə uzlaşmaya da  bilir. Məsələn, Quşlar civildəşdi Yarpaqlar saraldı.

Xəbərlər tamamlıq, zərflik və  bəzən də təyini özündən asılı edir.

Xəbərlər tamamlıqla idarə əlaqəsində, zərfliklə idarə və yanaşma əlaqəsində, təyinlə yanaşma əlaqəsində olur.

Başlamaq, istəmək, bilmək, olmaq, etmək, elətmək felləri, əsasən, başqa sözlərlə birlikdə xəbər vəzifəsində işlənir. Bunlar mürəkkəb-tərkibi fel yaradaraq cümlənin sadə xəbəri olur. Məsələn,  Aytən oxumağa başladı. Mən ora getmək istəmirdim. Şüşə qırıq – qırıq oldu. O, çox gözəl şəkil çəkə bilirdi.

Başlamaq, istəmək, olmaq, etmək, eləmək sözlərinin müstəqil işləndiyi halları yuxarıdakı hallarla eyniləşdirmək olmaz. Bunlar bəzən müstəqil xəbər də ola bilir. Məsələn, Biz şəhərdə olurduq. O, bu gün işə başladı. Mən bu qələmi istəyirdim.

Xəbər təyini söz birləşmələri, məsdər və feli sifət tərkibləri və s. ilə də ifadə olunur. Məsələn, Azərbaycanın elmi mərkəzlərindən biri də Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetidir. Mən Bahar qızıyam. Bu qız universitetı təzə qurtaranlardandır.

İfadə vasitələrinə görə xəbərlər iki yerə bölünür: feli xəbərlər, ismi xəbərlər.

Feli xəbərlər. Feli xəbərlər felin təsriflənən formaları ilə (əmr, xəbər, vacib, arzu, lazım və  şərt şəkilləri ilə) və frazeoloji birləşmələrlə ifadə olunur. Mübtədaya aid hərəkəti bildirir. Feli xəbərlərin sonunda  həmişə şəxs şəkilçisi olur. Felin bütün şəkillərinin suallarına cavab verir. Məsələn, Sabah tətil başlanır. Sən suallara cavab verməlisən. Havalar düzəlsə, ova  gedəsiyik. Biz sabah kəndə gedəcəyik. Qız anasına ürəyini boşaltdı.

Feli xəbərlər quruluşca mürəkkəb olmur. İsmi xəbərlər. İsmi xəbərlər isim, sifət, saya, əvəzlik, zərf, ismi birləşmələr, məsdər və feli sifət tərkibləri ilə ifadə olunur. İsmi  xəbərlərin sonuna  xəbərlik  şəkilçisi artırılır. Məsələn, Bilirdim ki, gələn Rasimdir. Bütün günahlar səndədir. Məqsədim onu tapmaqdır. Bu uşaqlar  müsabiqədən kəçənlərdir.

Bəzən xəbər yerində var, yox, lazım, gərək, mümkün, bəs sözləri işlənir. Bunlar da ismi xəbərlərə aid edilir. Məsələn, Oxumaq üçün bütün şəraitiniz var. Dediklərin bizdə yoxdur. Bu kitab sizə lazımdır. Axı bunlar mənə  gərəkdir. Sənin  mükafat almağın mümkündür. Bu gün  işlədin bəsdir. 

İdi, imiş, isə hissəcikləri söz və söz  birləşmələri ilə birlikdə ismi xəbər olur və onun quruluşuna  təsir etmir. Məsələn, Gələn sən idin? Bu əgər  işə yaramırsa, niyə mənə verdin? O, cavanlıqda da gözəl imiş.