Azərbaycan dilinin morofologiyası

Dil haqqında elmin bölmələrindən biri qranımatikadır. Qrammatikada (yunanca qranıma – hərf, işarə deməkdir) sözlərin dəyişməsi və cümlədə birləşməsi qaydaları öyrənilir.

Qrammatika iki hissədən ibarətdir: morfolorfya, sintaksis. Morfologiyada (yunanca morfe —forma, loqos elm, söz deməkdir) sözlərdən nitq hissələri kimi bəhs olunur, onların quruluşu və dəyişmə xüsusiyyətləri öyrənilir. Siııtaksisdə söz birləşmələri və cümlə öyrənilir.

Sözlərin müstəqil mənalarına və qrammatik xiisusiyyətlərinə görə qruplaşmasına nitq hissələri deyilir.

Dilimizdə 11 nitq hissəsi var. Bunlar iki yerə bölünür: Əsas nitq hissələri – isim, sifət, say, əvəzlik. fel, zərf; Köməkçi nitq hissələri – qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər, nida.

Əsas və köməkçi nitq hissələri bir-birindən miiəyyən xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər. Əsas nitq hissələrinin həm leksik, həm də qrammatik mənaları olduğu halda, köməkçi nitq hissələrinin leksik mənası yoxdur, onlar yalnız qrammatik məna daşıyır.

Əsas nitq hissələri cümlədə bu və ya digər cümlə üzvü vəzifəsində işlənir, suala cavab verir, köməkçi nitq hissələri isə cümlə üzvü vəzifəsində işlənə bilmir, heç bir suala cavab vermir. Ancaq qoşmalar qoşıılduqları sözlə birlikdə cümlə üzvü olur və suala cavab verir.

Əsas nitq hissələrinə aid olan sözlərdən yeni sözlər yaratmaq olur, köməkçi nitq hissələrindən isə yeni sözləı yaratmaq olmur. Əsas nitq hissələrinin özünəməxsus bir sıra kateqoriyaları (hal, kəmiyyət, mənsubiyyət, zaman və s.) olduğu halda, köməkçi nitq hissələrinin isə belə kateqoriyaları yoxdur.