İsimlərin quruluşca növləri

İsimlərin quruluşca üç növü vardır: sadə, düzəltmə və mürəkkəb isimlər.

Sadə isimlər yalnız kökdən və ya bir kök və qrammatik şəkilçidən ibarət olur. Məsələn: ay, təpə, ağaclar, kitabdan və s. 

Düzəltmə isimlər söz köklərinə müxtəlif leksik şəkilçilər artırmaqla yaranır. Məsələn: at – atlı, avam – avamlıq, sür — sürücü, arı – arıçılıq və s. Düzəltmə isimlər ən çox isimlərin özlərindən və fellərdən düzəlir.

İsimdən düzəltmə isim düzəldən şəkilçilər aşağıdakılardır:

• -çı⁴: balıqçı, üziimçü, çəkməçi, traktorçu və s.
• -lıq⁴: dağlıq, ağaclıq, dərzilik, qonşuluq və s.
• -ça²: meydança, bağça, döşəkçə, dəftərçə və s.
• -daş: əməkdaş, vətəndaş, yoldaş və s.
• -stan (-istan): Gürciistan, Qobustan, Özbəkistan və s.

-lıq⁴ şəkilçisi başqa nitq hissələrindən (xüsusilə sifətlərdən) də isimlər düzəldir. Məsələn: ağırlıq, yüngüllük, zəriflik, birlik, mənlik və s.

Feldən isim düzəldən şəkilçilər aşağıdakılardır:

• -ış⁴: baxış, gəliş, duruş, görüş və s.
• -tı⁴: çığırtı, göyərti, qızartı və s.
• -ma²: bölmə, vurma, düzəltmə, süzmə və s.
• -aq², -q, -k: qaçaq, yataq, daraq, ələk və s.
• -qı, -ğı, -qu, -ğu, -ki, -gi, -kü, -gü: basqı, çalğı, pusqu, vurğu, səpgi, sərgi, sürtkü, bölgü və s.
• -ıntı⁴: tikinti, sıxıntı, yağıntı, döyüntü və s.
• -ı⁴: çəki, sancı, ölçü, qorxu və s.
• -ıq⁴: cızıq, yaraşıq, örtük, bilik, buruq və s.
• -ğac, -gəc: süzgəc, tutğac və s.
• -ım⁴: biçim, yayım, ölüm, qurum, deyim və s.
• -ıcı⁴: dinləyici, satıcı, sürücü, bağlayıcı və s.
• -cə: əyləncə, düşüncə və s.
• -c: qazanc, tıxac, giivənc və s.
• -ar²: dəyər, çapar, yazar, kəsər, açar və s.
• -gə: döngə, süpürgə, bölgə və s.
• -ın⁴: axın, biçin, səpin və s.

Mürəkkəb isimlər bir neçə kökdən ibarət olur. Mürəkəb isimlər aşağıdakı kimi yazılır:

1. Müxtəlif mənalı iki sözün birləşməsindən əmələ gələn mürəkkəb sözlər bir vurğu ilə deyilir və bitişik yazılır. Məsələn: kəklikotu, quzuqulağı, ayaqqabı, ağacdələn və s.

2. Yaxın mənalı sözlərdən və antonim sözlərdən əmələ gələn mürəkkəb isimlər, eləcə də tərəflərindən biri ayrılıqda işlənməyən və heç bir məna bildirməyən mürəkkəb isimlər defislə yazılır. Məsələn: qoyun-quzu, taxta-şalban, söz-söh- bət, gecə-gündüz, dost-düşmən, kağız-kuğuz, çör-çöp, uşaq-muşaq və s.

3. Bəzi mürəkkəb isimlər eyni fel kökünün ha, a bitişdiriciləri vasitəsilə təkrarından əmələ gəlir və bitişik yazılır. Məsələn: gəlhagəl, gethaget, vurhavur, basabas və s.

4. Bəy, xanım, ağa, xan, şah tipli sözlər mürəkkəb ismin tərkib hissəsi olduqda bitişik yazılır. Məsələn: Atabəy, Qızxanım, Gülümşah, Ağaxan və s. Həmin sözlər titul, rütbə, ləqəb bildirdikdə, yaxud hörmət mənasında işləndikdə ayrı yazılır. Məsələn: Üzeyir bəy Hacıbəyov, Məhsəti xanım, Fətəli xan və s.