Sifətlərin quruluşca növləri

Sifətlər quruluşuna görə sadə, düzəltmə və mürəkkəb olur.

Sadə sifətlər

Sadə sifətlər bir kökdən ibarət olur və kökün sonunda leksik şəkilçi olmur. Məsələn:

qırmızı, yüngül, boz, qara, qəşəng, zərif və s.

Düzəltmə sifətlər

Düzəltmə sifətlər söz köklərinə leksik şəkilçilər artırmaqla düzəlir. Məsələn:

sulu, sınıq, duzsuz, söhbətcil, evdəki, gümüşü və s.

Düzəltmə sifətlər, əsasən, isim və feldən düzəlir.

İsimlərdən düzələn sifətlər.

İsimlərdən sifət düzəltmək üçün aşağıdakı şəkilçilərdən istifadə olunur:

• -lı⁴ – duzlu, sulu, daşlı, üzlü, mərhəmətli və s.
• -sız⁴ – yağsız, duzsuz, etibarsız, ütüsüz, biliksiz və s.
• –ı⁴ – armudu, qızılı, gümüşü, tarixi və s.
• -cıl⁴ – zarafatcıl, ölümcül, qohumcul, yuxucul və s.
• -dakı² – bağdakı, evdəki, çöldəki və s.
• -i, -vi – kütləvi, inqilabi, tibbi, ənənəvi və s.

-lı⁴ və -sız⁴ şəkilçiləri bir-biri ilə qrammatik antonimlərdir.

Sonu saitlə bitən isimlərə -ı, -i leksik şəkilçiləri qoşularkən araya y samiti əlavə edilir. Məsələn: qəhvəyi, buğdayı, sürməyi, xurmayı və s.

• -lıq⁴ – aylıq, həftəlik, gündəlik, yaxşılıq, qurbanlıq və s.
• -ki⁴ – dünənki, gecəki, sabahkı, həminki, hazırkı və s.

Sifət düzəldən alınma şəkilçilər aşağıdakılardır:

• -keş – cəfakeş, zəhmətkeş, əzabkeş, qayğıkeş və s.
• -dar – əməkdar, evdar və s.
• -kar – təmizkar, riyakar, xəyanətkar, xilaskar və s.
• -xor – rüşvətxor, müftəxor, çayxor və s.
• -pərvər – xəyalpərvər, vətənpərvər və s.
• -pərəst – xəyalpərəst, xalqpərəst, millətpərəst, şöhrətpərəst və s.
• -amiz – ibrətamiz, hikmətamiz və s.

Sifət düzəldən alınma şəkilçilərin bir qismi isə ön şəkilçilərdir:

• na – naxoş, namərd, nainsaf, naşükür, nanəcib və s.
• la — laməkan, laqeyd və s.
• bi — bivəfa, bikef, bixəbər və s.
• ba – baməzə, basəfa və s.
• a – anormal, asinxron və s.
• anti — antimillət, antidünya, antihumanist və s.

Fellərdən düzələn sifətlər.

Feldən sifət düzəltmək üçün aşağıdakı şəkilçilərdən istifadə olunur:

• -ıcı⁴ — kəsici, boğucu, qıırucu, barışdırıcı və s.
• -ıq⁴ (-q, -k) – sınıq, qırıq, kəsik, əzik, böyük və s.
• -ınc² – qorxunc, gülünc və s.
• -qın, -qun, -kin, -kün —satqın, tutqun, kəskin, küskün və s.
• -ğın, -ğun, -gin, -gün – dalğın, dolğun, gərgin, süzgün və s.
• -qan, -kən – çalışqan, sürüşkən və s.
• -ağan, -əyən – qaçağan, küsəyən, güləyən və s.
• -caq² — utancaq, sevincək və s.
• -aq – qorxaq, ürkək və s.
• -ma² – döymə, burma və s.
• -gən — deyingən, əringən və s.

Feldən sifət düzəldən şəkilçilər öz dilimizə məxsus şəkilçilərdir.

Mürəkkəb sifətlər

Mürəkkəb sifətlər bir neçə sözün birləşməsindon əmələ gəlir. Məsələn: qaraqaş, enlikürək, ucaboylu, yekəbaş və s.

Mürəkkəb sifətlər aşağıdakı yollarla əmələ gəlir:

1. İki sadə sözün birləşməsindən. Məsələn: alçaqdaban, göygöz, uzunsaç, şirindil və s.
2. Bir sadə və bir düzəltmə sözün birləşməsindən. Məsələn: qaradinməz, beşmərtəbəli, çoxhecalı və s.
3. İki düzəltmə sifətin (birincisi feldən, ikincisi isimdən düzələn) birləşməsindən. Məsələn: soyuqqanlı, açıqqəlbli, açıqürəkli və s.
4. Mənsubiyyət şəkilçisi olan sözün iştirakı ilə. Məsələn: alnıaçıq, qəlbiqara, stolüstü, əliəyri, gözüyaşlı və s.
5. Sadə və ya düzəltmə sifətlərin təkrarı ilə. Məsələn: acı-acı, uzun-uzun, dadlı-dadlı, qalaq-qalaq və s.
6. Yaxın və ya əks mənalı sözlərin birləşməsindən. Məsələn: daşlı-kəsəkli, bağlı-bağatlı, ağlı-qaralı, böyüklü- kiçikli və s.
7. Biri və ya hər ikisi ayrılıqda işlənə bilməyən sözlərin birləşməsindən. Məsələn: qara-qura, əyri-üyrü, xırda- mırda, kələ-kötür və s.
8. Qeyri sözü ilə sifətin birləşməsi. Məsələn: qeyri- müəyyən, qeyri-adi, qeyri-aktiv, qeyri-fəal və s.

1-4-cü üsullarla yaranan mürəkkəb sifətlər bitişik, 5- 8-ci üsullarla yarananlar isə defıslə yazılır.