Dərs 3.16 – Bitməmiş keçmiş zaman

LEKTİON 3.16 –  İmperfekt

Davamedici keçmiş zaman deyərkən fellərin “öyrənirdim”, “alırdım” və sair kimi zaman forması başa düşülür. Bu zaman formasının necə adlandırılması əsas şərt deyil, əsas şərt onu başa düşməkdir. Yəni indi Siz başa düşdünüz ki, davamedici keçmiş zaman azərbaycan dilinə və ya əksinə azərbaycan dilindən necə tərcümə edilməlidir.

Bu zaman formasını düzəltmək üçün biz bilməliyik ki, alman dili felləri də ingilis və sair bəzi dillərdə olduğu kimi 2 qrupa bölünürlər:

1. qaydalı fellər
2. qaydasız fellər

Bu qruplar, adlarından da göründüyü kimi sadəcə ona görə fərqlənirlər ki, qaydalı fellər haqqında qayda var, amma qaydasız fellər haqqında isə qayda yoxdur.

Deməli biz qaydalı fellər haqqında davamedici keçmiş zaman formasının düzəldilməsi qaydasını öyrənməli, qaydasız fellərin isə davamedici keçmiş zaman formasını əzbərləyib yadda saxlamalıyıq. Doğrudur, əzbərləmək xoşa gəlməyən hal olsa da, biz öz seçimimizə hörmətlə yanaşaraq, məqsədimizə nail olmaq üçün lazım olan hər bir şeyi etməliyik. Biz bunu bacararıq.

İndi isə gəlin

davamedici keçmiş zaman formasının düzəldilməsiqaydası ilə tanış olaq. Bu qayda elə də çətin deyil. Çətin olan bir şey vardır: – Qarşımıza çıxan fel haqqında hələ heç bir məlumatımız yoxdursa, biz nədən bilməliyik ki, bizə ras gələn fel qaydalıdır, yoxsa qaydasız?

Bu sualın cavabını tapa bilmək üçün mən Sizə qaydasız fellər üçün əlavə siyahı verəcəyəm. Sizə ilk dəfə ras gələn feli əvvəlcə həmin siyhıda axtaracaqsınız. Əgər həmin fel verilmiş siyahıda yoxdursa, deməli qaydalıdır. Əgər o siyahıda varsa, mütləq elə həmin siyahıda onun davamedici keçmiş zaman forması da göstərilir.

Beləliklə, qaydalı fellərin davamedici keçmiş zaman forması aşağıda verilmiş verilmiş qaydada düzəlir:

felin kökü    +   – teİndi biz qaydalı fellərin davamedici keçmiş zaman formasının düzəldilməsi qaydası ilə tanış olduq. Bəs qaydalı fellər davamedici keçmiş zaman formasında şəxslər üzrə necə dəyişir, yəni onların təsrifi necə olur?

Bu da çətin bir iş deyildir. Gəlin bir neçə qaydalı fel götürək, əvvəlcə onların davamedici keçmiş zaman formasını dqzəldək, sonra isə şəxslər davamedici keçmiş zamanda təsrif edək. Məsələn:

lernen              –  öyrənmək, məktəbdə oxumaq
leben               –   yaşamaq (həyatda)
lieben               –  sevmək
wohnen            –  yaşamaq (mənzildə)
kaufen              –  almaq (pulla)
machen            –  etmək
reservieren       –  sifariş etmək
telefonieren      –   telefonla danışmaq
studieren          –   təhsil almaq
sagen               –  demək
fragen              –   soruşmaq

Verilmiş bu qaydalı fellərdən davamedici keçmiş zaman formasını düzəltmək üçün əvvəlcə fellərin kökünü tapaq. Bunu üçün felin sonunda olan   -en məsdər şəkilçisini ataq. Onda aşağıdakı vəziyyət alınır:

lernen              –  en  =  lern
leben               –  en  =  leb
lieben               –  en  =  lieb
wohnen            –   en  = wohn
kaufen             –   en  = kauf
machen            –   en  =  mach
reservieren      –  en  =  reservier
telefonieren    –    en =  telefonier
studiere n        –   en  =  studier
sagen               –  en  =  sag
fragen              –   en  =  frag

Indi is- qazdaza uz+un olaraq   “=”   işarəsindən sonra alınan fel köklərinin üzərinə yuxarıda qeyd edildiyi kimi   – te   qaydalı fellərdən davamedici keçmiş zaman forması düzəltməyə xidmət edən   – te   sonluğunu arıraq. Onda bizə lazım olan davamedici keçmiş zaman forması alınmış olar:

lernen              –  en =  lern + te
leben               –  en =  leb + te
lieben               –  en =  lieb + te
wohnen            –  en =  wohn + te
kaufen              –  en =  kauf + te
machen            –  en =  mach + te
reservieren       –  en =  reservier + te
telefonieren      –   en =  telefonier + te
studieren          –   en =  studier + te
sagen               –  en =  sag + te
fragen              –   en =  frag + te

İndi isə həmin fellərin şəxslər üzrə davamedici keçmiş zamanda təsrifinə diqqət yetirək:

ich   lernte du    lerntest er    lernte sie   lernte es    lernte wir   lernten ihr   lerntet sie   lern ten Sie  lernten

ich   lebte du    lebtest er    lebte sie   lebte es    lebte wir   lernten ihr   lebtet sie   leb ten Sie  lernten

ich   liebte du    liebtest er    liebte sie   liebte es    liebte wir   liebten ihr   liebtet sie   liebten Sie  liebten

ich   wohnte du    wohntest er    wohnte sie   wohnte es    wohnte wir   wohnten ihr   wohntet sie   wohnten Sie  wohnten

ich   kaufte du    kauftest er    kaufte sie   kaufte es    kaufte wir   kauften ihr   kauftet sie   kauften Sie  kauften

Cədvəldən də göründüyü kimi fellərin davamedici keçmiş zaman formasında şəxslər üzrə təsrifi zamanı 1-ci və 3-cü şəxsin təki eyni olur, yəni bu şəxslərdə felin kökünə yalnız zaman formasını düzəldən -te sonluğu, qalan şəxslərdə isə -te sonluğunun üzərinə müvafiq şəxs sonluqları da əlavə edilir.

xüsusi halfellərin kökü -t, -d, -dm, -tm ilə bitərkən 2-ci və 3-cü şəxsin təkində və eləcə də 2-ci şəxsin cəmində felin davamedici keçmiş zaman formasını düzəldən -te sonluğu arasına əlavə -e hərfi əlavə edilir. Bu sadəcə sözün tələffüzünü asanlaşdırmağa kömək edir.

Nümunələr:

arbeiten    –   işləmək
melden      –  qeydiyyata salmaq, danışmaq
widmen     –  həsr etmək
atmen       –   nəfəs almaq

ich   arbeitete du   arbeitetest er   arbeitete sie  arbeitete es   arbeitete wir  arbeiteten ihr  arbeitetet sie   arbeiteten Sie  arbeiteten

ich   meldete du    meldetest er    meldete sie   meldete es    meldete wir   meldeten ihr   meldetet sie  meldeten Sie  melde ten

ich   widmete du    widmetest er    widmete sie   widmete es    widmete wir  widmeten ihr  widmetet sie   widmeten Sie  widmeten

ich   atmete du   atmetest er   atmete sie  atmete es   atmete wir   atmeten ihr   atmetet sie   atmeten Sie  atmeten

İndi isə gəlin indiki zaman / Präsens və davamedici keçmiş zaman / İmperfekt formalarında bir neçə cümlələr yazaq ki, nəzəri olaraq öyrəndiklərimiz az da olsa praktik olaraq möhkəmlənsin:

Präsens Meine Familie wohnt jetzt in Baku. Mənim ailəm indi Bakıda yaşayır. İch lerne Deutsch sehr gut. Mən alman dilini çox yaxşı öyrənirəm. Mein Freund studiert in Deutschland. Mənim dosatum Almaniyada təhsil alır.

Imperfekt/Präteritum Meine Familie wohnte früher in Gandscha. Mənim ailəm əvvəllər Gəncədə yaşayırdı. İch lernte Deutsch sehr gut. Mən alman dilini çox yaxşı öyrənirdim. Mein Freund studierte in Deutschland. Mənim dosatum Almaniyada təhsil alırdı.

Əlavə olaraq, müvafiq nömrə altında verilmiş tapşırıqları yazılı həll etməklə Siz nəzəri olaraq əldə etdiyiniz biliklərinizi praktik olaraq daha da təkmilləşdirə bilərsiniz.

MƏNBƏ: www.deutsch.az